Dünyada çoxlu çaylar var. Onlardan hansı daha uzundur? Bu müəyyən meyarlarla təyin olunur. Dünyanın ən uzun çayı hesab edilən Nil Afrikanın 10 ölkəsinin ərazisindən keçir və uzunluğu 6650 kilometrdir. Nilin iki əsas qolu var: Ağ və Mavi Nil.

And dağlarından başlayaraq Atlantik Okeanına tökülən Amazon çayı ikinci ən uzun çaydır. Lakin bu məsələdə müəyyən fikir ayrılıqları var. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, Amazon çayı Nildən daha uzundur. Onun uzunluğu 6259-6800 kilometr arasında dəyişir. Son vaxtlar çayın yeni mənbəyinin tapılmasından sonra isə, bu rəqəmin 6992 kilometr olduğu iddia edilir.

Biz sizi bu yazıda dünyanın ən uzun 10 çayı ilə tanış edəcəyik.

1. Nil çayı

Uzunluğu: 6992 km (bəzi mənbələrdə 6650 km)

Afrika qitəsində yerləşir. "Nil" sözün mənşəyi bu çayın yunanca "Neylos" (Νείλος) adından gəlir. Nil çayının mənbəyi Viktoriya gölüdür.

Afrika materikində yerləşən Nil çayı bir çox ölkələrdən keçdiyi üçün tranzit çaydır. Hövzəsi Ruanda, Uqanda, Keniya, Tanzaniya, Efiopiya, Sudan və Misir ərazilərindədir. Hövzəsinin sahəsi 3349 min km² -dir. Nil Xartum şəhəri yaxınlığında iki çayın — Ağ Nil və Mavi Nil qovuşmasından yaranır. Ağ Nil başlanğıcını Şərqi Afrika yaylasındakı Viktoriya gölündən, Mavi Nil isə Efiopiya yaylasındakı Tana gölündən götürür. Viktoriya gölünə Kaqera çayı tökülür. Kaqera çayı Nilin mənbəyidir.

Nilin əsas qolları: Ağ Nil, Mavi Nil və Atbara çaylarıdır. Nil çayı yuxarı axarında Viktoriya, Kyoro göllərindən keçir. Nilin yuxarı axarında çoxlu şəlalələr (ən böyüyü Merçison, hündürlüyü 120 m) və astanalar var. Sudan çökəkliyindən Qahirəyədək Nilin yatağında astanalar, şəlalələr vardır. Nil çayı aşağı axarının 3000 km-də heç bir qol qəbul etmir.

Nil çayı ekvatorial qurşaqdan başlayır, subekvatorial qurşaqdan keçir və tropik qurşaq ərazisində eroziya bazisi olan Aralıq dənizinə tökülür. Şimala doğru axan bu çay Aralıq dənizinə tökülən yerdə 24 min km² sahəsi olan böyük delta əmələ gətirir. Nilin dərəsi, xüsusilə onun deltası qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biri olmuşdur. Çox böyük məsafədə səhradan keçməsinə baxmayaraq, çay qurumur. Bunun səbəbi çayın mənbəyinin subekvatorial iqlim qurşağında yerləşməsidir. Yay aylarında subekvatorial iqlimdə bol yağıntı yağması çayın qidalanmasında mühüm rol oynayır. Nil çayının qidalanmasında yağış xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Nil çayının böyük suvarma əhəmiyyəti var. Nil çayı üzərində suyun səviyyəsini tənzimləmək üçün böyük Asuan su anbarı yaradılmış və SES tikilmişdir. Böyük suvarma əhəmiyyətinə malik olan bu çay Misir və Sudanın həyatında mühüm rol oynayır. Nildən həm də balıqçılıqda, su təchizatında, gəmiçilikdə və s. istifadə edilir. Asuan su anbarı tikildikdən sonra çayda gəmiçilik üçün əlverişli şərait yaranmışdır. Misir əhalisinin təqribən 97 % Nil zonasında yaşayır. Nilin su sərfiyyatı 2900 m³/san-dir.

2. Amazon çayı

Uzunluğu: 6852 km

Cənubi Amerikada yerləşir. Hövzəsinin sahəsinə və su sərfiyyatına görə dünyada birinci yeri tutur. Mənbələrini And dağlarından götürən Maranyon və Ukayali çaylarının birləşməsindən yaranır və Şərqə doğru rütubətli ekvatorial meşələrlə örtülü və çox yeri bataqlıq olan geniş ovalıqdan (əsasən, Amazon ovalığından) axaraq Atlantik Okeanına tökülür. Uzunluğu Maranyon çayının mənbəyindən 6516 km, Ukayali çayının mənbəyindən 7000 km-dən çoxdur. Hövzəsinin sahəsi 7045 min km²-dir. Hövzəsinin çox hissəsi Braziliyada, cənub-qərb və qərb hissələri Boliviyada, Peruda, Ekvadorda və Kolumbiyadadır. Mənsəbində su sərfiyyatı 220 min m³/san təşkil edir.

Amazon çayında müxtəlif ölçülü adalar vardır. Dünyanın ən böyük çay adası - Marajo (sah. 48 min km²) burada yerləşir. Çayın daşıdığı su Mississippi, Nil, və Yantszı çaylarının daşıdıqları suların ümumi həcmindən çoxdur.

Amazonun sahili alçaq, üçpilləlidir. Böyük daşqınlar zamanı suyun səviyyəsi ikinci pilləyə qədər qalxır. Yuxarı axınında (Ukayali çayı ilə birləşdikdən sonra) eni təqribən 2 km, orta axınında 5 km-ədək, aşağı axınında 20 km-ədək, mənsəbi yaxınlığında 80-150 km-dir; orta axınında dərinliyi təqribən 70 m, Obidus şəhəri yaxınlığında 135 m-ədək, mənsəbində 15-45 m-dir.

Okeandan 350 km məsafədə dünyada ən böyük (sahəsi 100 min km²-dən çox) delta yaradır. Amazonun 500-dən çox iri qolu var. Bunlardan 17-sinin uzunluğu 1600-3500 km-ə çatır. Ən əhəmiyyətli qolu Madeyra çayıdır (3500 km). Böyük qolları: sağdan – Jurua, Purus, Tapajos, Şinqu, Tokantins, soldan – Napo, İsa, Japura, Riu-Neqru. Qollar Amazon çayına müxtəlif rəngli sular gətirir; belə ki, Riu-Neqru çayının suyu tünd, Jurua, Purus, Madeyranın suları bulanıq ağ, Tapajosun suyu isə yaşılımtıldır. Suları sarı, boz və hətta qırmızımtıl rəngə çalan qollar da var. Amazon dünyada bu qədər zəngin çalarlı suları olan yeganə çaydır. Amazon çayı, əsasən, Atlantik okeanından hava axınlarının gətirdiyi yağıntılar ilə qidalanır. Hövzəsinin rütubətli tropik meşələrlə örtülü hissəsində yağıntının illik miqdarı 2000 mm-ədək, mənsəbdə və hövzəsinin şimal-qərbində (And dağlarının ətəklərində) 3000 mm-dən çox, And dağlarında 6000 mm-ədəkdir.

Amazon il boyu gursuludur: sol qollarında (Şimal yarımkürəsində) martdan sentyabra qədər, sağ qollarında (Cənub yarımkürəsində) oktyabrdan aprelə qədər yağış mövsümü olur. Ortaillik su sərfi mənsəbə yaxın hissədə təqribən 220 min m³/san (maks. 300 min m³/san., minimum 63 min m³/san.), illik axım həcmi 7000 km³-dir (Yer kürəsi çaylarının ümumi axımının 17%-i). Amazonun gətirdiyi çox böyük su kütləsi mənsəbdən 400 km məsafədə okean sularını şirinləşdirir.

Amazon ovalığı azmeyilli olduğundan okeanda baş verən qabarmalar çay yatağı boyunca 1000-1400 km məsafədə səviyyəni qaldırır. Mənsəb hissədə qabarma 4-5 m. hündürlükdə dalğalarla müşayiət olunur. Bu dalğalar böyük sürət və uğultu ilə çay yuxarı hərəkət edərək sahilləri dağıdır. Amazon adının da bununla əlaqədar olduğu (yerli hindu tayfalarından olan tepiquarani tayfasının dilində “amazunu” – böyük dalğa deməkdir) güman edilir. Amazon 4300 km məsafədə gəmiçiliyə yararlıdır. Okean gəmiləri Manaus şəhərinə qədər (mənsəbdən 1690 km) gedə bilir.

3. Missisipi çayı

Uzunluğu: 6275 km (bəzi mənbələrdə 6420 km)

Missisipi (Ojibve hindu qəbiləsinin dilində misi-ziibi ("Nəhəng çay") və ya gichi-ziibi ("Böyük çay")) dünyanın ən böyük çaylarından biri. Mənbəyini Missuri ştatından, Sent-Luis şəhəri yaxınlığında yerləşən İtaska gölündən götürür və Meksika körfəzinə tökülür. Şimali Amerikada yerləşir.

Missisipi, Missuri və Ceferson çayları tərəfindən əmələ gətirilən Missuri-Missisipi çay sistemi Şimali Amerikada ən böyük və uzunluğuna görə dünyada üçüncü çay sistemidir. Su sərfinə görə (16200 m³/san) dünyada onuncu yeri tutur.

Missisipi yazda, yağışların bol olduğu bir vaxtda daşır. Bu zaman onun sularının yuduğu ərazinin böyüklüyünə görə aborigenlər tərəfindən "Suların atası" (the father of waters) adlandırılır. Çayın 250 qolundan 45-ni nəqliyyat yolu kimi istifadə edirlər. Dünyanın ən uzun çay körpüsü "Old Chain of Rocks" da məhz bu çayın üzərində yerləşir. Çay üzərində ilk körpü Minneapolis 1855-ci ildə inşa edilib. Sonradan onun üzərindən bir çox keçidlər salınıb. Yaz aylarında Missipinin mənzərəsi daha da heyranedici olur. Körpülər isə əsl romantik məkanlar hesab edilir.

4. Yantszı çayı

Uzunluğu: 5800 km (bəzi mənbələrdə 6300 km)

Avrasiyanın ən sulu və uzun çayıdır. Dünya üzrə uzunluğuna görə 4-cü yeri tutur. Çin ərazisi ilə axır, uzunluğu 5800 km, hövzəsinin sahəsi 1808500 km².

Yantszı çayı Tibet yaylasının mərkəzi hissəsindən, 5500 metr hündürkdən başlanır, Şərqi Çin dənizinə tökülərkən böyük delta yaradır. Mənsəbindən 2850 km məsafədə gəmiçilik üçün yararlıdır, suvarmada geniş istifadə olunur. Çin əhalisinin dörddə bir hissəsi Yantszı çayının hövzəsində yaşayır.

Çay Musson rejimlidir. Səviyyəsi iyul-avqust aylarında qalxır. İl ərzində orta hesabla 280-300 mln. ton çöküntü gətirir. Orta illik su sərfi 34 min m³/san-dir. İllik axım 1072 km³-dir. Yuxarı hövzəsi mühüm kənd təsərrüfatı rayonudur. Əsasən, çəltik, həmçinin pambıq, buğda, batat, çay, çətənə və s. yetişdirilir.

Yantszı çayı üzərində qurulan Yantszı hidroelektrik stansiyası orta hesabla Çinin yarıya qədərini elektrik enerjisi ilə təmin edir. Onun tikintisi 32 milyard dollara başa gəlib.
 

5. Xuanxe çayı

Uzunluğu: 5464 km

Asiyanın ən böyük çaylarından biridir, Çin ərazisində axır. Çin dilindən tərcümədə onun adı "Sarı çay"dır ki, bu da çoxlu çöküntü ilə əlaqələndirilir və sularına sarımtıl rəng verir. Məhz onların sayəsində çayın axdığı dəniz Sarı adlanır. Sarı çay hövzəsi Çin etnosunun yarandığı və təşəkkül tapdığı yer hesab olunur.

Xuanxe, 4500 m-dən çox yüksəklikdə Tibet Yaylasının şərq hissəsindən başlayır, Orin-Nur və Dzharin-Nur göllərindən, Kunlun və Nanşan dağ silsilələrinin təpələrindən axır. Ordos və Lös Yaylasının kəsişməsində, orta kursunda böyük bir döngə əmələ gətirir, sonra Şansi dağlarının dərələri ilə Böyük Çin düzənliyinə daxil olur və Bohayvan ilə birləşməyə qədər təxminən 700 km axır. Müxtəlif mənbələrə görə, çayın uzunluğu 4670 km-dən 5464 km-ə qədər, hövzəsinin sahəsi 745 min km²-dən 771 min km²-ə qədərdir. Orta su sərfi - 2571 m³/san.-dir. Çay musson rejiminə malikdir, yay daşqınları zamanı suyun səviyyəsi düzənliklərdə 5 m-ə qədər, dağlarda 20 m-ə qədər qalxır.

Lös yaylasını və Şansi dağlarını yuyan Xuanxe hər il 1,3 milyard ton çöküntü aparır və bu göstərici üzrə dünya çayları arasında birinci yeri tutur. Daşqınlardan qorunmaq üçün Sarı çay və onun qolları ümumi uzunluğu təxminən 5 min km olan geniş miqyaslı bəndlər sistemi ilə qorunur. Bəndlərin dağılması böyük daşqınlara, çay yatağının yerini dətişməsinə və çoxlu sayda insanın ölümünə səbəb olub. Bu səbəbdən çaya "Çin dərdi" ləqəbi verilib. Sarı çay yatağının maksimum qeydə alınmış yerdəyişməsi təxminən 800 km-dir.

Eramızın 11-ci ilində Sarı çayın məcrasını dəyişməsi nəticəsində humanitar fəlakət yaşanıb və bu,  Sin sülaləsinin süqutuna səbəb olan amillərdən biri olub. 602-ci ildən bu günə qədər Sarı çayın məcrasında 26 dəyişiklik və 1573 bənd dağılması qeydə alınıb. Ən böyük fəlakətlər arasında 1931-ci ildə baş vermiş təbii daşqın və 1938-ci ildə yapon ordusunun irəliləməsini dayandırmaq üçün Kuomintang hakimiyyəti tərəfindən təşkil edilmiş daşqınlar var.

6. Ob – İrtış

Uzunluğu: 5410 km

Ob - Rusiyada Qərbi Sibirdən axan dünyanın ən böyük çaylarından biridir. Ob çayının uzunluğu 3650 km (İrtiş çayı ilə birlikdə - 5410 km), su hövzəsinin sahəsi 2990000 km²-dir. Su sərfiyyatı 12492 m³/san-dir. Orta illik su axını 403981 km³/il təşkil edir. Altayın ətəklərində Biya və Katunun qovuşduğu yerdən başlayır. Ob körfəzini əmələ gətirir və Şimal Buzlu Okeanda Kara dənizinə tökülür.

Müasir tədqiqatlar Qərbi Sibirin şimalında buzlaşmanın 60 min il əvvəl bitdiyini göstərir. O vaxtdan Ob çayının okeana sərbəst axmasına mane olan heç bir hadisə baş verməyib. Son Paleolit ​​dövründə Ob vadisinin relyefi indiki ilə demək olar eyni olub.

Ruslar Ob çayını ilk dəfə ovçular və tacirlər Komidən olan yerli bələdçilər ilə birlikdə Ural dağlarından kənara çıxanda görüblər. Yermak tərəfindən Sibirin fəthindən əvvəl Ob ətrafı bölgə Obdorski adlanırdı.

İrtış çayının adına ilk dəfə İkinci Şərqi Türk Xaqanlığının sərkərdələri Tonyukuk (646-724) və Kül-teginin (684-731) kitabələrində rast gəlinir.

İrtişin adını ilk dəfə deşifrə edən türk filoloqu Mahmud əl-Kaşqari (1029-1101) olmuşdur. Onun təfsirinə görə çay öz adını “Ertishmak” (sürətlə hərəkət etmək) sözündən almışdır. Eyni zamanda müasiri, fars coğrafiyaşünası əl-Qərdizi (ö. 1061) “Zeynül-əxbar” risaləsində istinad etdiyi rəvayətə görə, adın müəllifi kimakların əcdadı şahzadə Şadın köləsi olub. O, Türklərin çayın kənarında gəzdiyini görüb onlara “dur” mənasını verən “İrtış” deyib.

7. Yenisey — Anqara — Selenqa — İder

Uzunluğu: 5238 km

Dünyanın ən böyük çaylarından biri: Böyük Yenisey və Kiçik Yeniseyin birləşməsindən çayın uzunluğu 3487 km-dir (Kiçik Yenisey ilə - 4287 km, Böyük Yenisey mənbələrindən - 4092 (4123) km). Su yolunun uzunluğu: İder - Selenqa - Baykal gölü - Anqara - Yenisey 5550 km-dir. Hövzə sahəsinə görə (2580 min km²) Yenisey Rusiya və Avrasiyanın çayları arasında 2-ci (Obdan sonra) və dünya çayları arasında 7-ci yeri tutur. Yenisey hövzəsi kəskin asimmetriya ilə xarakterizə olunur: onun sağ sahil hissəsi sol sahil hissəsindən 5,6 dəfə böyükdür.

Yenisey Qərbi və Şərqi Sibir arasında təbii sərhəddir. Yeniseyin sol sahili böyük Qərbi Sibir düzənliyini bitirir, sağ sahili isə dağ tayqaları aləmini təmsil edir. Sayanlardan Şimal Buzlu Okeanına qədər Yenisey Sibirin bütün iqlim qurşaqlarından keçir. Onun yuxarı axarlarında dəvələr, aşağı axarlarında isə qütb ayıları yaşayır.

Əslində, Yenisey Böyük Yenisey və Kiçik Yeniseyin birləşdiyi Qızıl şəhərindən başlayır. Mənbənin hündürlüyü dəniz səviyyəsindən 619,5 m hündürlükdədir. İlk 188 km-də Yenisey Yuxarı Yenisey (Uluq-Xem) adı ilə axır, Tuva hövzəsinin şimal tərəfində çay qollara ayrılır, yatağı eni 100-650 m, dərinlikləri 4-12 m arasında dəyişən yarıqlarla doludur.

Anqaranın qovuşduğu yerdən aşağıda vadinin təbiəti və Yeniseyin yatağı kəskin şəkildə dəyişir. Sağ sahil dağlıq, sol sahil alçaq, sel düzənliyi olaraq qalır. Aşağı Tunquskanın ağzında Yenisey vadisinin eni təxminən 40 km, Dudinka və Ust-Portda 150 km-ə qədərdir. Yeniseyin minimum dərinlikləri 5 ilə 8,5 m arasında dəyişir. Dudinkadan aşağıda üstünlük təşkil edən dərinliklər 20-25 m-dir.

8. Lena çayı — Vitim çayı

Uzunluğu: 5100 km

Lena çayı Rusiyanın Şərqi Sibirindəki axan çaydır, Şimal Buzlu Okeanın Laptevlər dənizinə tökülür, Arktikanın ən böyük deltasını təşkil edir. Delta ilə birlikdə uzunluğu 4400 km-dir. Bəzi hallarda Lena deltasında Bıkovskaya kanalı (106 km) nəzərə alınmadan uzunluğu 4294 km göstərilir. Hövzənin sahəsi 2,49 milyon km²-dir. Orta illik su axını 530,225 km³/il təşkil edir.

İrkutsk vilayəti və Yakutiya ərazisindən axır, onun bəzi qolları Trans-Baykal, Krasnoyarsk, Xabarovsk əraziləri, Buryatiya və Amur vilayətinə aiddir. Lena tamamilə Rusiya ərazisində yerləşən çayların ən böyüyüdür.

Vitim çayı Şərqi Sibirin ən böyük çaylarından biri, Lena çayının sağ qolu, Vitimkan və Çin çaylarının birləşməsindən əmələ gəlir. Orta su sərfiyyatı 1520 m³/s təşkil edir.

Çayın uzunluğu 1837 km-dir (Vitimkan çayı ilə birlikdə 1978 km). Çayın hövzəsinin sahəsi 225 min km²-dir. Hövzənin uzunluğuna və sahəsinə görə Vitim Aldan və Vilyuidən sonra Lena çayının üçüncü qoludur.

1171 m hündürlükdə Vitimkan və Çin çaylarının qovuşduğu yerdən başlayır. Qərbdən şərqə doğru cənub hissəsində nəhəng qövslə Vitim yaylasını əhatə edir, sonra Cənubi Muiski və Şimali Muiski silsilələrini kəsir. Şimalda, Şimali Baykal və Patom yüksəkliklərini ayırır və Lenaya axır.

9. Amur — Arqun — Mutnaya protoka — Kerulen

Uzunluğu: 5052 km

Amur çayı Şərqi Asiyada Uzaq Şərqdə çaydır. Rusiya ərazisindən və Rusiya ilə Çinin sərhədindən keçir. Uzunluğu - 2824 km (Şilka və Arqunun qovuşduğu yerdən), hövzə sahəsi - 1,856 min km²-dir. Oxot dənizinə və ya Yapon dənizinə axır. İllik axın 403,66 km³-dir.

Amur çayı hövzəsi Şərqi Asiyanın mülayim enliklərində yerləşir. Amur hövzəsi daxilində dörd fiziki-coğrafi zona var: meşə (iynəyarpaqlı-yarpaqlı meşələrin yarımzonları, orta və cənub tayqaları ilə), meşə-çöl, çöl və yarımsəhra (şimal yarımsəhra yarımzonu və yarımzona ilə) quru çöllər). İllik yağıntının miqdarı Amur baş su hövzəsinin ən quraq cənub-qərb hissəsində 250-300 mm-dən Sıxote-Alin silsiləsinin cənub-şərq hissəsində 750 mm-ə qədər dəyişir.

Amur Şilka və Arqun çaylarının qovuşmasından əmələ gəlir (çayın başlanğıcı Dəli adasının şərq ucu hesab olunur).

Çayın uzunluğu Şilka və Arqun çaylarının qovuşduğu yerdən Amur çayı ilə birləşənə qədər 2824 kilometrdir. Amur Estuarının Saxalin körfəzinə və buna görə də Oxot dənizinə və ya Tatar boğazına və müvafiq olaraq Yaponiya dənizinə aid olması ilə bağlı müxtəlif müəlliflərin fikirləri fərqlidir. Onon-Şilka-Amur sisteminin uzunluğu 4279 km, Haylar - Arqun mənbəyindən Amurun ağzına qədər - 4049 km, Kerulen çayının mənbəyindən Arqun vasitəsilə Amurun mənsəbinə qədər - 5052 km-dir.

Amur çayı hövzəsi üç dövlətin tərkibində yerləşir - Rusiya (ərazinin yarısından çoxu), həmçinin Çin (təxminən 45%) və Monqolustan (2%). Ölkələr arasında sərhədlər, o cümlədən 2005 və 2008-ci illərdə dəqiqləşdirilib.

10. Konqo (çay) — Lualaba — Luvua — Luapula — Çambeşi

Uzunluğu: 4700 km

Konqo (Zair, Lualaba) — Mərkəzi Afrikada, əsasən Konqo Demokratik Respublikasında (qismən Konqo Respublikası və Anqola ilə sərhədləri boyunca axır) çaydır. Yuxarı axarlarda (Kisanqani şəhərinin üstündə) Lualaba adlanır. Afrikanın ən dolu və ikinci ən uzun çayı, Amazondan sonra dünyada suyun tərkibinə görə ikinci çaydır (illik axını 1318,2 km³, baxmayaraq ki, bu Amazondan 5 dəfə azdır). Aşağı axarlarda maksimum dərinliyi 220 m və ya daha çox olmaqla, dünyanın ən dərin çayı kimi Ginnesin Rekordlar Kitabına daxil edilmişdir. Ekvatoru iki dəfə kəsən ən böyük çaydır.

Konqonun Lualaba mənbəyindən uzunluğu 4374 km-dir (Çambeşi mənbəyindən - 4700 km). Hövzənin sahəsi 3457 ilə 3820 min km² arasındadır. Lualabanın mənbəyi DRC-nin cənub-şərqində, Zambiya ilə sərhədə yaxın bir yayladadır. Digər mənbələrə görə, Konqonun mənbəyi dəniz səviyyəsindən 1590 metr yüksəklikdə Nyasa və Tanqanyika gölləri arasında əmələ gələn Çambeşi çayıdır. O, Banqveulu gölünə axır, Luapula adı ilə oradan axır, Mweru gölünə axır, ondan Luvua çayı kimi axan və Lualaba ilə birləşir. Yaylalar və yaylalar içərisində yerləşən Konqonun yuxarı kursu (Lualaba), sakit cərəyanla sürətli axınların və səviyyəli hovuzların növbələşməsi ilə xarakterizə olunur. Ən dik düşmə (təxminən 70 km məsafədə 475 m) Lualaba, Mitumba dağlarının cənub yamaclarını kəsdiyi Nzilo dərəsində fərqlənir. Bukama şəhərindən başlayaraq, çay yavaş-yavaş, Upemba qrabeninin düz dibi boyunca güclü dolanaraq axır; bu ərazi çox bataqlıqdır və göllərdə boldur, bunlardan ən böyüyü Kabve, Upemba, Kisale və Kabumbadır. Konqolo şəhərindən aşağıda, Lualaba Porte d'Anfer (Cəhənnəm qapısı) dərəsi ilə kristal qayaları yarır, onun kanalı 90-120 m-ə qədər daralır, sürətli axınlar və şəlalələr əmələ gətirir; daha aşağıya doğru, daha bir neçə qrup şəlalələr və sürətli çaylar bir-birini izləyir. Kindu və Ubundu şəhərləri arasında çay yenidən geniş vadidə sakitcə axır. Ekvatordan bir qədər aşağıda, yaylanın kənar kənarlarından Konqo çökəkliyinə enərək Stenli şəlaləsini əmələ gətirir.

Kisanqani şəhəri yaxınlığındakı Stenli şəlaləsindən sonra çay adını dəyişdirərək Konqoya çevrilir. Konqo hövzəsi daxilində yerləşən orta axarda çay cüzi enişlə sakitdir (orta hesabla təxminən 0,07 m/km). Əsasən alçaq və düz, tez-tez bataqlıq sahilləri olan kanalı nisbətən daralmış (1,5-2 km-ə qədər) hissələrlə ayrılmış göl kimi uzantılar zəncirindən ibarətdir (bəzi yerlərdə 15 km-ə qədər). Konqo hövzəsinin mərkəzi hissəsində çayın düzənlikləri və onun sağ qolları Ubangi və Sanqa birləşərək dünyanın ən böyük vaxtaşırı su basan ərazilərindən birini təşkil edir. Hövzənin qərb kənarına yaxınlaşdıqca çayın görkəmi dəyişir: burada o, hündür (100 m və daha çox) və sıldırım qaya sahilləri arasında sıxılır, yerlərdə 1 km-dən az daralır; dərinliklər artır (çox vaxt 20-30 m-ə qədər), cərəyan sürətlənir. Kanal adlanan bu dar hissə Konqonun orta kursunu bitirən Stenli hovuzunun göləbənzər uzantısına (uzunluğu 30 km, eni 25 km-ə qədər) keçir.

Konqonun aşağı axarında, dərin (500 m-ə qədər) dərədə Cənubi Qvineya yaylası vasitəsilə okeana keçir. Burada kanalın eni 400-500 metr, bəzi yerlərdə 220-250 metrə qədər azalır. Kinşasa və Matadi şəhərləri arasında 350 km məsafədə çay 270 m hündürlüyə enərək, Livinqston şəlalələrinin ümumi adı altında birləşən 70-ə yaxın sürətli çay və şəlalə əmələ gətirir. Bu ərazidə dərinliklər 220 m-dən çoxdur ki, bu da Konqonu dünyanın ən dərin çaylarından birinə çevirir [7]. Matadidə çay sahil ovalığına daxil olur, kanal 1-2 km-ə qədər genişlənir, yolda dərinliklər 25-30 m-ə çatır.Boma şəhəri yaxınlığında, ortada eni 19 km-ə çatan estuar başlayır. hissəsi, sonra 3,5 km-ə qədər azalır və yenidən ağıza doğru artır, burada 9,8 km [8]. Konqo Deltasının ümumi sahəsi təxminən 1000 km2, estuarının sahəsi təxminən 200 km2-dir[6]. Estuarinin yuxarı və orta hissəsini fəal inkişaf edən gənc delta tutur. Estuarinin davamı ümumi uzunluğu ən azı 800 km olan Konqonun sualtı kanyonudur.

Bizim doğma Kür çayımız dünyanın ən uzun çaylarının sıralamasında 1515 km uzunluğu ilə 107-ci yerdədir. Kür çayı Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, Türkiyə, İran ərazilərindən axır və Xəzər dənizinə tökülür.