Dinozavrlar, təxminən 65 milyon il əvvələ qədər Yer kürəsində mövcud olan nəsli kəsilmiş sürünənlərdir. “Dinozavr” termini ilk dəfə 1842-ci ildə işlədilmişdir. Bu termini ilk dəfə İngiltərədə Riçard adlı bioloq işlədib. Riçard böyük ölçüləri ilə diqqəti çəkən ilk fosilləri məhz bu cür təsvir etmişdir.
Bu söz yunan dilindən "qorxulu və dəhşətli" kimi tərcümə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, alim bu heyrətamiz sürünənlərin böyüklüyünü və ölçüsünü göstərmək üçün məhz belə bir termin verib.
Nəhəng sümüklər qədim zamanlardan tapılıb. İlk fosillər 1796-cı ildə İngiltərədə tapılıb. Ancaq indi də insanlar daim müxtəlif araşdırmalar aparır və bu cür heyrətamiz canlıların illər əvvəl planetimizdə yaşadığına dair getdikcə daha çox sübut tapırlar.
Bu yazıda dinozavrlar haqqında 10 maraqlı fakta baxacağıq.
10. Ən böyük dinozavr – seysmozavr
Seysmozavr yer üzündə yaşayan ən böyük dinozavr hesab olunur. Araşdırma zamanı onun qabırğaları, həmçinin bud sümüyü və bir neçə fəqərə sümükləri aşkar edilib. Təsviri isə ilk dəfə 1991-ci ildə tərtib edilib.
Nyu-Meksikoda nəhəng bir dinozavrın skeletinin bir hissəsi tapıldıqdan sonra alimlərdən biri onun uzunluğunu 50 metr, çəkisini isə təxminən 110 ton hesab qiymətləndirdi. Amma müasir rekonstruksiyanı nəzərə göstərdi ki, o, cəmi 33 metr olub.
Ön ayaqlar arxa ayaqlardan bir qədər qısa idi və nəhəng bədənini saxlamağa kömək edirdilər. Quyruğunun olduqca qeyri-adi bir forması var idi, onu asanlıqla idarə edə bilirdi. Uzun boyun, fərziyyələrə görə, dinozavrın meşələrə nüfuz etməsi və ağacların yarpaqlarını əldə etməsi üçün xidmət edirdi.
Seysmozavr çöllərdə və ya bataqlıqlarda yaşayırdı. Yetkinlik yaşına çatmayanlar kiçik sürülərdə qalmağa çalışırdılar, lakin böyüklər tək asanlıqla tək bilərdilər. Bu dinozavrlar haqqında indi də bir çox faktlar mübahisəli olaraq qalır.
9. Ən ağır dinozavr – titanozavr
Ən ağır dinozavr hazırda titanozavr kimi tanınır. Bu, Asiya, Afrika, eləcə də Avropa və hətta Cənubi Amerikada yaşayan ot yeyən heyvanlardan biridir.
Uzunluğu təxminən 40 m-ə çatırdı. Alimlər onun haqqında 1871-ci ildə, onun böyük bud sümüyünü tapdıqda öyrəndilər. Elm adamları uzun müddət onun hansı kərtənkələyə aid olduğunu başa düşə bilmədilər. Ancaq sonradan daha bir neçə fəqərə sümüyü tapıldı və onların köməyi ilə dinozavrın yeni bioloji növünün kəşf edildiyi qənaətinə gəlindi.
1877-ci ildə alimlərdən biri bu növ dinozavrı - titanozavr adlandırmaq qərarına gəldi. Bu, bütün Cənub yarımkürəsində tapılan ilk sürünən idi. Belə bir kəşf demək olar ki, dərhal böyük bir sensasiya yaratdı, çünki daha əvvəl elm onların mövcudluğu haqqında bilmirdi.
8. Ən kiçik dinozavr – kompsoqnat
Kompsoqnat ən kiçik dinozavr hesab olunur. İlk dəfə onun qalıqları Almaniya, eləcə də Bavariya ərazisində tapılıb. Başqa dinozavrlardan hiss orqanlarına və kifayət qədər sürətli qaçmağına görə fərqlənirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, onun 68 iti, lakin bir qədər əyri dişləri var idi.
Fosillər ilk dəfə 1850-ci ildə tapılıb. Uzunluğu yalnız 60 santimetrə çatırdı, lakin bəziləri 140 sm-ə qədər böyüyə bilirdi. Çəkisi olduqca az - təxminən 2,5 kiloqrama çatırdı.
Elm adamları araşdırmalarında müəyyən etdilər ki, bu xüsusi növ ikiayaqlı idi, lakin kifayət qədər uzun arxa ayaqları və quyruğu var idi.
7. Ən yaxın qohumu timsahdır
Dinozavrların yaxın qohumunun timsah olduğunu çox adam bilmir. Onlar da sürünənlər qrupuna aiddirlər.
Onlar ilk dəfə Təbaşir dövründə meydana çıxıblar. Hazırda timsahların ən azı 15 növü məlumdur. Onların kifayət qədər böyük kərtənkələyəbənzər bədəni, həmçinin düzlənmiş ağzı var. Onlar əla üzgüçüdürlər və quruda olduqca tez hərəkət edə bilirlər.
Əsasən tropik ərazilərdə rast gəlinir. Onların insanlara hücumu da məlumdur və insanlar üçün təhlükəli sayılırlar.
6. Yer üzündə ən azı 1000-dən çox dinozavr növü var idi
Alimlər müəyyən ediblər ki, əvvəllər Yer kürəsində 1000-dən çox dinozavr növü mövcud olub. Onlar 2 dəstəyə bölünürdülər – ornitiskianlar (quş çanaqlı) və kərtənkələlər (panqolin çanaq). Ölçüsü, boyu və çəkisi ilə də fərqlənirdilər.
İlk insanların dinozavrlarla birlikdə yaşadığı ehtimal edilir. Çünki qazıntılar zamanı çoxlu rəsmlər tapılıb. Mütəxəssislər dinozavrların ayaq izlərini də aşkar ediblər.
Dinozavrların nəsli 65 milyon il kəsilib. Niyə nəsilləri kəsilib, heç kim dəqiq deyə bilməz. Bir çoxları Yerə asteroidin düşməsi nəticəsində bitki örtüyünün məhv olması və ot yeyən dinozavr növlərinin nəslinin kəsilməsinə səbəb olduğunu düşünür. Bu isə öz növbəsində ot yeyən dinozavrlarla qidalanan ət yeyən dinozavrların da nəslinin kəsilməsinə gətirib çıxarıb.
5. Quşlar teropod-dinozavrlardan təkamül keçirib
Quşların teropod dinozavrlardan təkamül etdiyini çox adam bilmir. İlk dəfə belə bir nəzəriyyə 19-cu əsrdə alim Tomas tərəfindən öyrənilmişdir. Keçən əsrin 70-ci illərinə qədər bu nəzəriyyə elm dünyasında əsas tutulurdu.
Alimlər ilk quşların Yura və Təbaşir dövrünün sərhəddində yaşadığını sübut ediblər. Məhz bu sübutdan sonra quşların əcdadlarının düşünüldüyündən daha gənc olması fikrinə gətirib çıxardı. Alimlər əlavə olaraq quşlarla dinozavrların pəncələrinin, quyruğun və boynun quruluşunda bir çox oxşarlıq tapmışlar.
4. Qədim Çində dinozavr sümüklərini əjdaha sümükləri zənn ediblər
Qədim Çində insanlar çox uzun müddət dinozavr sümüklərini əjdaha sümükləri hesab ediblər. Onlar dinozavr sümüklərindən tibbdə geniş istifadə ediblər. İnsan sümüklərində travma və zəiflikdən xilas olmaq üçün dinozavr sümüklərinin tozundan müxtəlif məlhəmlər hazırlayıblar. Dinozavr sümüklərində kalsiumun miqdarı çox olduğundan, onlardan bulyon da bişirirdilər.
3. Dinozavr beyni qozla müqayisə edilə bilər
Hal-hazırda, qeyri-adi ölçüləri, çəkisi və həyat tərzi ilə qeyd olunan bir çox dinozavrlar tanınır.
Otyeyən dinozavrların həyat tərzi çox sadə idi. Onların varlığı tamamilə sadəcə özləri üçün yemək tapmaq məqsədi daşıyırdı. Ancaq belə passiv görünən həyat tərzi üçün də müəyyən qədər inkişaf etmiş beyin lazımdır. Digər heyvanları tutmaq üçün isə daha da inkişaf etmiş bir beyin lazımdır. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, dinozavrın uzunluğu təxminən 9 metr, hündürlüyü isə təxminən 4 metr olsa belə, beynin cəmi 70 qram kütləsi var idi. Yəni bu beyin ölçüsü adi itin beyinindən çox kiçik idi.
2. Tiranozavrın dişinin uzunluğu 15 santimetr idi
Tiranozavrın Rex o dövrün ən təhlükəli yırtıcılardan biri hesab olunurdu. Onun uzunluğu təxminən 12 metrə çatırdı, təxminən 8 ton ağırlığında idi. Onlar planetimizdə Təbaşir dövründə peyda olublar. Tərcümədə onun adı "tiran kərtənkələlərin kralı" deməkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, tiranozavrın uzunluğu 15 santimetr olan nəhəng dişləri var idi.
1. Ot yeyən dinozavrlar gündə təxminən bir ton bitki yeyirdilər
Ot yeyən dinozavrların həm növü, həm də sayı ət yeyənlərə nisbətdə xeyli çox idi. Onların bəzilərinin çəkisi təxminən 50 ton idi, buna görə də çox yemək lazım idi. Alimlər müəyyən ediblər ki, belə növlər gündə bir tondan çox, bəziləri isə daha çox bitki yeməli olurdular.
Ölçüsü olduqca böyük olanlar ağacların zirvələrini yeyirdilər. Kiçik olanlar isə, məsələn diplodoklar əsasən otlaqla qidalanır, yalnız qıjı və digər bitkiləri yeyirdilər.
Elm adamları uzun müddətdir ki, qidaların ot yeyən dinozavrların mədə traktında necə keçdiyini anlamağa, onların qida dəyərini qiymətləndirməyə çalışmışlar. Nəticədə, onlar qıjıların qida dəyərinin angiospermlərdən (örtülütoxumlulardan) aşağı olmadığı qənaətinə gəliblər.
Təxmini hesablamalara görə, çəkisi təxminən 30 ton olan bir dinozavr üçün gündə təxminən 110 kq yarpaq yemək lazım idi. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, burada atmosferdə olan karbon qazı da böyük rol oynamışdır. Bütün bitkilərin qida dəyərinə təsir edən o idi.
