Azərbaycanda vəkillik ilk dəfə 1918-ci ilin mayından 1920-ci ilin aprelinə qədər mövcud olmuş müstəqil Azərbaycan dövləti olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində yaradılıb. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Vəkillər Kollegiyası 1919-cu ilin iyulunda formalaşdırılıb. Onun tərkibinə daxil olan hüquqşünaslar gənc müstəqil respublikanın məhkəmə sisteminin yaradılmasında bilavasitə iştirak etmişlər.
Təəssüf ki, Azərbaycanda müstəqil vəkilliyin inkişafı başlayan kimi dayandırıldı, çünki 1920-ci ilin aprelində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süquta uğradı və Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası ilə əvəz olundu. 1930-cu illərdə bütün Sovet İttifaqında özəl hüquq təcrübəsi institutu ləğv edildi. Yalnız Xalq Ədliyyə Komissarlığına tabe olan Vəkillər Kollegiyasının üzvləri və ya ittifaq respublikasının özünün bu orqanından xüsusi icazə almış vəkillər vəkilliklə məşğul ola bilərdilər.
Ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycana rəhbərlik etdiyi birinci dövrdə bir çox sahələrdə olduğu kimi, respublikanın ədliyyə sisteminin də inkişafına xüsusi önəm verirdi. 1979-cu ildə "SSRİ-nin Vəkillər Kollegiyası haqqında" qanun qəbul edildikdən dərhal sonra Azərbaycanın vəkillik haqqında öz əsasnaməsi tez bir zamanda təsdiq olundu. Azərbaycanın hər bir bölgəsinin öz Vəkillər Kollegiyası yaradıldı və əhalinin hüquqi məsləhətləşmələrdə vəkil xidmətinə müraciət etmək imkanı yarandı. Vəkillərin qonorarı çox münasib idi və bəzi işlərə (məsələn, əmək mübahisələri və aliment işlərinə) pulsuz baxılırdı.
SSRİ-nin dağılmasından sonra keçmiş sovet respublikalarında özəl hüquq təcrübəsi institutunun dirçəlişinə başlansa da, əksər respublikalarda dövlət vəkilliyindən özəl vəkilliyə keçid üçün hüquqi bazanın hazırlanması kifayət qədər uzunmüddətli olub.
Məhz ümummilli lider Heydər Əliyevin artıq müstəqil Azərbaycan dövlətinin Prezidenti kimi göstərdiyi səylər nəticəsində ölkəmizdə 1999-cu il dekabrın 28-də rəsmi olaraq müstəqil vəkilliyi təsis edən "Vəkillər və vəkillik fəaliyyəti haqqında" Qanun qəbul olunub.
Ulu öndərin layiqli davamçısı, Prezident İlham Əliyevin diqqəti və qayğısı sayəsində 2004-cü il noyabrın 3-də ölkədə müstəqil Vəkillər Kollegiyası yaradılıb. Müasir Azərbaycanda vəkillik peşəsinin inkişafı üçün əsas prioritet hüquq firmalarının infrastrukturunun inkişafı və aztəminatlı vətəndaşlara xidmət göstərən vəkillərə kompensasiyaların ödənilməsi yolu ilə əhali üçün vəkillik xidmətlərinin əlçatanlığının artırılması olmuşdur.
Bu gün Azərbaycanda dövlətimizin başçısı İlham Əliyevin təşəbbüsü və bilavasitə rəhbərliyi ilə bütün sferalarda, o cümlədən vəkillik sahəsində mühüm islahatlar aparılır. Onlardan biri ödənişli, zəmanətli dövlət hüquqi yardımın göstərilməsidir. Bu proses tam şəkildə Azərbaycan Respublikasının Vəkillər Kollegiyası tərəfindən əlaqələndirilir. Hər il respublikanın büdcəsində belə xərclər üçün ayrılan məbləğ nəzərdə tutulur. "Məhkəmə sistemində islahatların dərinləşdirilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 3 aprel 2019-cu il tarixli Fərmanına uyğun olaraq dövlət hesabına hüquqi yardım üçün ayrılan vəsaitlərin mərkəzləşdirilmiş uçotunun və dəqiq proqnozlaşdırılmasının təmin edilməsi məqsədilə 2020-ci ildən dövlət zəmanəti ilə hüquqi yardımın göstərilməsi üçün vəkillərə ödəniş Kollegiyanın İdarə Heyəti tərəfindən həyata keçirilir. Məsələnin bu cür həlli vəkillərin bu sahədə illərdir müşahidə olunan problem və çətinliklərini aradan qaldırdı.
İslahatların digər mərhələsi təyinatlı hüquqi yardımın göstərilməsi ilə bağlı şəffaf işin təşkilidir. Hazırda belə işlər avtomatik olaraq bölüşdürülür ki, bu da öz növbəsində vəkillər, məhkəmə və istintaq orqanları arasında qeyri-prosessual münasibətlərə qarşı mübarizə tədbirlərindən biri kimi dəyərləndirilir.
Vəkillik fəaliyyətinin rəqəmsallaşdırılması islahatların daha bir mühüm addımıdır. Hər bir vəkilin şəxsi kabinetinə malik olduğu "Elektron məhkəmə" sistemindən fəal istifadə olunur. Elektron formatda olan bütün prosessual sənədlər bu ofis vasitəsilə nəinki məhkəmələrə göndərilə bilər, hətta prosesin digər iştirakçıları da məhkəməyə göndərildiyi təqdirdə onlardan da qəbul edilə bilər. Bundan əlavə, vəkilin şəxsi kabinetində iş çərçivəsində məhkəmə tərəfindən qəbul edilmiş prosessual sənədlər əks etdirilir və yeni sənəd barədə vəkilə SMS vasitəsilə məlumat verilir.
Yaxın hədəflər sırasında vəkillərin Elektron Hökumət sisteminə inteqrasiyası üçün elektron sorğuların tətbiqi də var. Bundan əlavə, mobil proqram yaradılıb ki, onun köməyi ilə istənilən vətəndaş elektron formada ödənişli, bir sıra kateqoriyalı vətəndaşlar isə pulsuz hüquqi yardım ala bilər.
2017-ci ildən qanunvericiliyə edilən dəyişikliklərdən sonra Azərbaycan Respublikasının vəkilləri məhkəmədə tərəflərin maraqlarını təmsil etmək müstəsna hüququnu əldə ediblər. İstisnalar arasında menecer və ya işçinin etibarnamə əsasında hüquqi şəxsi təmsil etmək imkanı var. Fiziki şəxslər məhkəmə prosesində özlərini təmsil edə və ya onların nümayəndəsi yaxın qohum ola bilər.
Eyni zamanda vəkilin və bütövlükdə vəkillik peşəsinin səmərəli fəaliyyəti yalnız qanunun aliliyinə, ləyaqət, azadlıq və insan hüquqlarının qorunmasına yönəlmiş fundamental hüquqi prinsiplərə tabe olan dövlətdə mümkündür. Belə bir vəziyyətdə vəkil nəinki maraqlarını müdafiə etdiyi şəxsə ixtisaslı hüquqi yardım göstərir, həm də ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsində fəal iştirak edir, məhkəmə fəaliyyətinin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə töhfə verir.
Emin QASIMOV,
"Respublika".
