Məlum olduğu kimi, möhtərəm Prezident İlham Əliyev tərəfindən aqrar-sənaye kompleksinə göstərilən qayğı və dəstək nəticəsində bu sahə keyfiyyətcə yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Elektron Kənd Təsərrüfatı İnformasiya Sisteminin yaradılması, resursların elektron qeydiyyatı, torpaq kadastr sisteminin və torpaq üzrə mülkiyyət hüquqlarının dövlət qeydiyyatına alınması prosedurlarının elektronlaşdırılması və s. kimi müasir və innovativ həllər aqrar-sənaye kompleksinin perspektiv inkişafı baxımından mühüm rol oynayır.
Qeyd olunanlarla yanaşı, kənd təsərrüfatında rəqabətli biznesin və səmərəli idarəçiliyin təşkili, habelə bu sahədə bazar münasibətlərinin daha da aktivləşdirilməsi üçün torpaq bazarının inkişaf etdirilməsi və fermerin ixtiyarında olan torpaq kimi mühüm kapitalın rentabelliyinin artırılması yönündə əlavə tədbirlərin görülməsi əhəmiyyətli önəm daşıyır.
Torpaq resursları investisiya qoyuluşu
üçün ən prioritet sahələrdən biri olmaqla bərabər, kənd təsərrüfatı istehsalında əvəzolunmaz resursdur. Bu baxımdan torpaq sahəsi alınıb-satıldıqda, ipoteka qoyulduqda, icarəyə verildikdə və ya barəsində digər əqdlər bağlandıqda ona xüsusi yanaşmanın olması tələb olunur. Yəni üzərində hər hansı formada mülkiyyət hüququ təsbit olunmuş kənd təsərrüfatı torpaqlarına dair əqdlər bağlanılarkən həmin sahə uzunmüddətli iqtisadi gəlirliliyi təmin edən bazar obyekti kimi xarakterizə olunmalıdır. Bu, kənd təsərrüfatı torpaqlarının iki bazar - torpaq icarəsi bazarı və torpaq alqı-satqı bazarı obyekti kimi çıxış etməsi ilə izah olunur.
Torpaq bazarı ilə bağlı xarici təcrübənin öyrənilməsi üçün aparılan araşdırmalar da göstərir ki, əksər inkişaf etmiş Avropa ölkələrində iki torpaq bazarı - icarə və alqı-satqı bazarları mövcuddur. Məhz inkişaf etmiş torpaq bazarı belə ölkələrdə torpaq resurslarının konsolidasiyasına, ziyanla işləyən təsərrüfat subyektlərinin sayının azalmasına, fermerlərin gəlirlərinin artmasına və onların maliyyə imkanlarının gücləndirilməsinə şərait yaratmışdır.
Torpağın qiymətləndirilməsi, öz növbəsində, onun təyinatı ilə də sıx bağlıdır. Qiymətləndirmə zamanı torpağın kateqoriyası - qeyri-kənd təsərrüfatı torpaqları (yaşayış əraziləri, qeyri-yaşayış (tikili, sənaye obyektləri altında olan və s.) və kənd təsərrüfatı torpaqları üzrə qiymətləndirmə müxtəlif aspektlər və metodologiya əsasında həyat keçirilməlidir. Bu səbəbdən kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqlarla qeyri-kənd təsərrüfatı torpaqlarının qiymətləndirilməsində fərqli yanaşma olmalıdır. Bununla yanaşı, torpaq bazarının davamlı aktivliyini və fasiləsiz funksionallığını təmin etmək, eləcə də kənd təsərrüfatının inkişafında torpaq münasibətlərinin müsbət təsirini genişləndirmək üçün torpağın bazar qiymətinin real və ədalətli müəyyən edilməsi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Dünya təcrübəsində torpaqların qiymətləndirilməsi məsələsində ikili yanaşma mövcuddur - normativ qiymət və bazar qiyməti. Azərbaycan Respublikasının Torpaq Məcəlləsində də məhz belə yanaşma - normativ qiymətləndirmə (hansı ki, torpağın dəyərinə təsir edə biləcək bütün amillər nəzərə alınmaqla hesablanan qiyməti və tələb/təklif nisbəti əsasında formalaşan bazar qiyməti) nəzərdə tutulmuşdur. Və torpağın bazar qiymətinin onun normativ (və ya nominal) qiymətindən aşağı olmasına yol verilmədiyi həmin Məcəllə ilə təsbit olunmuşdur.
Bildiyimiz kimi, torpaqların alqı-satqısı zamanı onların keyfiyyət qrupları, ərazilərdəki infrastruktur və kommunikasiya elementləri, suvarma məsələləri, regionun coğrafi-iqlim şəraiti və s. kimi amillərə xüsusi önəm verilir. Belə vəziyyət torpağa sadəcə olaraq daşınmaz əmlak nöqteyi-nəzərdən yanaşıldıqda ola bilər ki, özünü doğrultsun. Lakin nəzərə alınmalı və əsas amil kimi vurğulanmalıdır ki, kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqlar əsas istehsal vasitəsi və kənd təsərrüfatı istehsalı üçün əvəzolunmaz resurs olduğuna görə belə torpaq sahəsi qiymətləndirilərkən ona təkcə daşınmaz əmlak kimi deyil, eyni zamanda, həmin sahənin iqtisadi və perspektiv gəlirlilik səviyyəsi baxımından yanaşılmalıdır.
Qeyd olunanlarla yanaşı, əkinçilik mədəniyyəti, becərmə metodologiyaları, istifadə olunan texnika və texnologiyalar və s. mütəmadi olaraq təkmilləşdiyi və inkişaf etdiyi üçün onların tətbiqi hər hektardan gözlənilən gəlirlərə də müsbət təsir göstərir. Yəni torpaq sahəsinin perspektiv gəlirlilik səviyyəsi texnika və texnologiyaların inkişafına mütənasib olaraq artacaqdır. Odur ki, becərilən torpaqların qiymətləndirilməsi zamanı bu amilə xüsusi önəm verilməsi olduqca vacibdir.
Məlumat üçün bildiririk ki, Azərbaycanda kadastr qiymət rayonları və onlara daxil olan inzibati rayonlar üzrə torpaqların normativ qiymətləri müəyyən edilmiş və "Azərbaycan Respublikasında torpaqların yeni normativ qiymətinin müəyyən edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 1998-ci il 23 iyul tarixli 158 nömrəli Qərarı ilə təsdiq edilmişdir. Eyni zamanda, həmin Qərarla təsdiq olunmuş Əsasnaməyə əsasən torpaqların normativ qiyməti torpaq kadastrı məlumatları və torpaqların keyfiyyət və iqtisadi qiymətləndirmə göstəriciləri əsasında kadastr qiymət rayonlarında keyfiyyət qrupları üzrə differensial gəlirə görə müəyyən edilir.
Göründüyü kimi, torpaqların son dəfə yeni normativ qiymətinin təsdiq edilməsindən 24 ildən artıq vaxt ötüb. Bu müddət ərzində respublikanın iqtisadi inkişafında, maliyyə-kredit sistemində, eləcə də kənd təsərrüfatında böyük dəyişikliklər baş vermiş və ölkə iqtisadiyyatı uzun inkişaf yolu keçmişdir. Odur ki, respublikanın iqtisadi inkişaf səviyyəsi kənd təsərrüfatı torpaqlarından differensial gəlirin hesablanması metodologiyasına da yenidən baxılmasını zəruri edir. Fikrimizcə, müasir metodologiyaya və aqrar sənaye kompleksinin hazırkı inkişaf mərhələsinə əsaslanaraq, Azərbaycanda torpaqların yeni normativ (və ya nominal) qiymətlərinin müəyyən edilməsi məqsədəmüvafiq olardı.
Torpaq bazarının inkişafı üçün torpağın normativ qiymətinin müəyyən edilməsinin əhəmiyyəti nə dərəcədə vacib olsa da, torpağın bazar qiymətinin düzgün təyin edilməsi daha ciddi önəm daşıyır. Torpaq bazarında dövriyyənin aktivliyi bazardakı qiymətlərin formalaşmasından və onların dəyişmə dinamikasından asılıdır. Bazar qiymətinin formalaşması isə torpaqların normativ qiymətləri ilə sıx bağlıdır. Odur ki, bu iki qiymət üzrə qiymətləndirmənin müəyyən edilməsində tətbiq olunan yanaşma Azərbaycanda torpaq bazarının perspektiv inkişaf istiqamətlərini müəyyən edəcəkdir.
Torpaqlara normativ qiymətlərə yenidən baxılması aidiyyəti dövlət orqanlarının qarşılıqlı əməkdaşlıq şəraitində, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin yuxarıda qeyd olunan Qərarına əlavə və dəyişikliklərin edilməsi məqsədilə təkliflər paketi hazırlana bilər.
Torpaq bazarının inkişaf etdirilməsi üçün yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı, fikrimizcə, müəyyən institusional tədbirlərin görülməsinə də ehtiyac vardır. Yəni torpaqların bazar qiymətini müəyyən edən ixtisaslaşmış və referens Qiymətləndirici Ekspertlər Palatası kimi müstəqil bir təşkilatın təsis edilməsi məqsədəmüvafiq olardı.
Qiymətləndirici Ekspertlər Palatasının yaradılması və fəaliyyətinin təmin edilməsi üçün tələb olunan ilkin maliyyə vəsaitini donor təşkilatlarının qrantları, müxtəlif ianələr, torpaq bazarının inkişafında maraqlı olan sahibkarlıq subyektlərinin maliyyə dəstəyi, maraqlı olan digər biznes dairələrinin investisiyaları, eləcə də dövlət tərəfindən əvəzsiz yardım hesabına təmin etmək olar. Fəaliyyəti dövründə isə həmin qurum, özünümaliyyələşdirmə prinsipi əsasında ödənişli xidmət göstərməklə öz büdcəsini formalaşdıra bilər.
Köçəri İMANOV,
texniki elmlər üzrə fəlsəfə doktoru.
