Azərbaycanın müasir məhkəmə-hüquq sisteminin təşəkkül tapması ulu öndər Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır

Xalqımız görkəmli siyasi xadim, dövlət başçısı, müasir Azərbaycanın qurucusu, milyonlarla soydaşımızı dövlətçilik ideyası ətrafında birləşdirən dahi şəxsiyyət, azərbaycançılıq ideologiyasının banisi, ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 100 illik yubileyini qeyd etməyə hazırlaşır. Ömrünü, həyatını xalqına fəda edən ulu öndər həm də çağdaş Azərbaycan Respublikasının, onun müasir dövlətçiliyinin memarı, yaradıcısıdır. Tarixdə və dünyada çox az dövlət xadimi tapılar ki, ölkənin əksər sahələrinin inkişafı onun adı ilə bağlı olsun, təməli onun səyləri nəticəsində atılsın. Ulu öndər məhz bu cür nadir şəxsiyyətlərdəndir.

Bu baxımdan, Azərbaycanın demokratik dəyərlərə söykənən müstəqil dövlət kimi təşəkkül tapması ilə yanaşı, ölkənin məhkəmə-hüquq sistemi sahəsində dövlət siyasətinin formalaşdırılması, tənzimlənməsi və inkişafı da ümummilli lider Heydər Əliyevin gərgin əməyinin nəticəsidir. Azərbaycanın müasir məhkəmə-hüquq sisteminin ədalətə söykənən prinsipləri məhz ümummilli liderin ömür boyu təbliğ etdiyi və hər zaman fəaliyyətində rəhbər tutduğu haqq-ədalət ideyasına əsaslanır.

Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycanın məhkəmə-hüquq sisteminin dayanıqlı fəaliyyəti və inkişafı Heydər Əliyevin 1969-cu ildə respublikanın rəhbərliyinə gəlişindən sonrakı dövrə təsadüf edir. Məhz ulu öndər açıq və cəsarətli çıxış edərək SSRİ məkanında ilk dəfə cinayətkarlığa, korrupsiyaya qarşı barışmaz münasibət göstərmiş və vətəndaş məmnunluğunu təmin etmişdir.

Heydər Əliyev hesab edirdi ki, vətəndaş öz dövlətindən yalnız haqq və ədalət gözləməlidir. Ümummilli lider "Literaturnaya qazeta"nın 1981-ci il 18 noyabr tarixli nömrəsində dərc edilmiş "Qoy, ədalət zəfər çalsın" başlıqlı müsahibəsində deyirdi: "Biz idealist deyilik və iddia etmirik ki, Xeyrin Şər üzərində əbədi mütləq qələbəsinə nail olacağıq. Lakin tərəzinin haqq-ədalət, qanunçuluq, ideyalılıq qoyulan gözünün ağır gəlməsinə nail ola bilərik və olmalıyıq".

Elə həmin ildə onun rəhbərliyi ilə respublikada "Məhkəmə quruluşu haqqında" yeni qanun qəbul edilmiş və bu da məhkəmə orqanlarının inkişafı və möhkəmlənməsi üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Adıçəkilən qanun 1960-cı ildə qəbul edilmiş qanuna nisbətən geniş və mütərəqqi sənəd olmaqla yanaşı, Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsindən, Naxçıvan MSSR Ali Məhkəməsindən, Bakı Şəhər Məhkəməsindən, rayon (şəhər) xalq məhkəmələrindən ibarət məhkəmə sistemini formalaşdırmışdı.

Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra isə Heydər Əliyev daim qanunun aliliyi və ədalət ideyalarının dövlətçiliyimiz və xalqımız üçün böyük əhəmiyyət daşıdığını ön plana çəkmiş, bu ideyaları yürütdüyü siyasətin əsas xətti götürmüş və bunu fəaliyyətində dəfələrlə sübut etmişdi.

Hüquqi dövlət quruculuğuna xüsusi diqqət yetirən, ədalət, qanunçuluq və hüquq qaydalarının təminatını hər zaman üstün tutan Heydər Əliyevin məşhur "ədaləti ədalətsizliklə bərpa etmək olmaz" ifadəsi isə onun qanunun aliliyini əsas meyar saydığını sübut edirdi. Elə bu səbəbdən, ölkəmizdə məhkəmə-hüquq sistemində qanunun aliliyinin bərqərar olması üçün möhkəm təməl yarandı. Hazırda respublikamızda vətəndaş hüquqlarının təmin edilməsi də məhz bu təmələ söykənir.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin zəngin təcrübəsi, yüksək siyasi və hüquqi düşüncəsi, möhkəm iradəsi və uzaqgörən siyasəti nəticəsində dövlət quruculuğu prosesində məhkəmə-hüquq sahəsində beynəlxalq standartlara əsaslanan köklü islahatların aparılmasına başlandı. Bu çərçivədə ulu öndərin müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk Əsas Qanununun - Konstitusiyasının ərsəyə gəlməsindəki rolunu xüsusi qeyd etmək lazımdır. 1995-ci il noyabrın 12-də referendum yolu ilə qəbul edilən müstəqil Azərbaycanın ilk Konstitusiyasının ideya müəllifi məhz Heydər Əliyev idi və bilavasitə onun rəhbərliyi ilə hazırlanmışdı.

Konstitusiya ali hüquqi qüvvəsi ilə yanaşı, Azərbaycanda aparılacaq hüquq islahatlarının başlıca ideya sənədi olaraq, demokratik, hüquqi dövlət quruculuğuna, ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni həyatın inkişafına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərdi. Dövlətin Əsas Qanununda insan və vətəndaş hüquqlarının, azadlıqlarının təmin olunmasının dövlətin ali məqsədi kimi təsbit edilmiş olması heç də təsadüfi deyil.

Konstitusiyanın qəbul edilməsi ilə ölkəmizdə həm də məhkəmə-hüquq islahatlarının əsası qoyulmuş, irqindən, cinsindən, milliyyətindən, dinindən, dilindən, mənşəyindən, əqidəsindən, siyasi və sosial mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, hər bir insanın hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi qanunvericilik, icra və məhkəmə orqanları qarşısında ümdə vəzifə kimi qoyulmuşdu. Məhkəmə hakimiyyəti anlayışı ilk Milli Konstitusiyamızda öz əksini tapmış, məhkəmə hakimiyyətinə verilən səlahiyyətlərə hakimlərin sərbəstliyi və müstəqilliyi daxil edilməklə ölkədə insan hüquqlarının qorunması və məhkəmə sistemində ədalət mühakiməsinin səmərəli təşkili baxımından mütərəqqi addımlar atılmışdır.

Hüquqi islahatlara müstəsna əhəmiyyət verərək ulu öndərin 1996-cı il 21 fevral tarixli fərmanı ilə Hüquq-İslahat Komissiyası yaradılmışdı. Bu komissiya hüquqi islahatların prioritetlərini müəyyən etmişdi və Sovet İttifaqından qalmış hüquq sisteminin fəlsəfəsini tamamilə dəyişdirmişdi. Ümummilli lider Komissiyaya rəhbərliyi bilavasitə öz üzərinə götürmüş, qısa müddətdə yeni beynəlxalq təcrübə əsasında sivil, demokratik müasir qanunlar və məcəllələr hazırlanaraq qəbul olunmuşdu. Komissiya tərəfindən işlənib hazırlanmış "Konstitusiya Məhkəməsi haqqında", "Məhkəmələr və hakimlər haqqında" qanunlar müstəqil məhkəmə sisteminin yaradılmasına və insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi məqsədilə məhkəmə hakimiyyətinin müstəqil fəaliyyətinə təminat vermişdir. Aparılan məhkəmə-hüquq islahatları nəticəsində 2000-ci ildən etibarən yeni, insan haqlarının müdafiəsinə daha etibarlı təminat verən üçpilləli müstəqil məhkəmə sistemi fəaliyyətə başlamışdır.

"Məhkəmələr və hakimlər haqqında" qanun bu sahədə qanunvericiliyin müasirləşdirilməsi və beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması baxımından mühüm addım olmuşdur. Qanunda hakimlərin toxunulmazlığı, dəyişməzliyi, şəxsi təhlükəsizliyi, onların fəaliyyətinə müdaxilələrin yolverilməzliyi, hakimlərin siyasətsizləşdirilməsi, onların müsabiqə yolu ilə seçilib təyin edilməsi, maddi və sosial təminatları nəzərdə tutulmuşdur. Hakim vəzifəsinə seçkilərin test üsulu ilə, tamamilə açıq, şəffaf, obyektiv və ədalətli prosedur qaydaları əsasında keçirilməsi prinsiplərini müəyyənləşdirən qanunda məhkəmə hakimiyyətinin dövlət idarəçilik sistemində nüfuzlu, mötəbər və müstəqil təsisat kimi formalaşması məsələsinə də xüsusi diqqət ayrılmışdır. Qanunamüvafiq olaraq yeni qurum - hakim vəzifəsinə müstəqil namizədlərin seçilməsi, onların fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi, habelə məhkəmələr və hakimlərlə bağlı digər məsələləri həyata keçirən Məhkəmə Hüquq Şurası yaradılmışdır. Ölkəmizdə ədalət mühakiməsinin səmərəliliyinin artırılması üzrə görülən tədbirlər çərçivəsində hakim vəzifəsinə namizədlərin beynəlxalq standartlara müvafiq, test üsulu, habelə yazılı və şifahi imtahanlarla tam şəffaf şəraitdə seçiminə başlanmışdı. Beləliklə, Azərbaycanın dövlətçilik tarixində ilk dəfə olaraq şəffaf prosedurlar əsasında test üsulu ilə hakim seçimi keçirilərək təyinatlar aparılmış, əvvəlki hakimlər korpusunun demək olar ki, yarıdan çoxu yenilənmişdi.

Ölkəmizin Avropa təsisatlarına inteqrasiyası məqsədilə 1998-ci il iyun ayının 8-də Avropa Şurası və Azərbaycan Respublikası arasında əməkdaşlıq proqramı qəbul olunmuşdu. "İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqlarının müdafiəsi haqqında" Avropa Konvensiyasının müddəaları nəzərə alınmaqla yeni qanunların hazırlanmasına başlanılmışdı.

Dahi liderin təşəbbüsü ilə məhkəmələrə insan haqlarının qorunması ilə bağlı müstəsna səlahiyyətlər verilmiş, Konstitusiya normalarının və bu normalar əsasında qəbul edilən aktların həyata keçirilməsinin məntiqi nəticəsi kimi qısa müddət ərzində ölkədə hüquq sistemində köklü dəyişikliklər həyata keçirilmiş, "Prokurorluq haqqında", "Polis haqqında", "Vəkillər və vəkillik fəaliyyəti haqqında", "Əməliyyat-axtarış tədbirləri haqqında", "Notariat haqqında" və s. qanunlar, həmçinin Mülki, Mülki-Prosessual, Cinayət, Cinayət-Prosessual, Vergi, Ailə, Əmək, İnzibati Xətalar, Gömrük və s. məcəllələr qəbul olunmuşdu.

Azərbaycanın tarixində ilk olaraq 1998-ci ilin iyul ayında konstitusiya nəzarəti orqanı - Konstitusiya Məhkəməsi yaradılmışdır.

İslahatlar nəticəsində Azərbaycan Respublikası Prezidentinin "Azərbaycan Respublikası məhkəmələrinin təşkili və fəaliyyətinin təmin edilməsi haqqında" 1999-cu il 17 iyun tarixli fərmanına əsasən, qanunun aliliyi və məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyinin təmin edilməsi, ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsi zamanı insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinin genişləndirilməsi məqsədilə 2000-ci ilin sentyabr ayında Azərbaycanda yeni - birinci instansiya, apellyasiya və kassasiya instansiyalarından ibarət 3 pilləli müstəqil məhkəmə sistemi yaradılmış, eləcə də Məhkəmə Nəzarətçiləri və Məhkəmə İcraçıları Xidməti təsis edilmişdi.

Ulu öndər yeni Konstitusiyada insan amilini daha çox önə çəkmişdir. Konstitusiyanın müddəalarının üçdəbirinin insan hüquq və azadlıqlarına həsr olunması Azərbaycanda bu məsələyə nə dərəcədə önəm verildiyinin əyani təzahürüdür. Konstitusiyada, həmçinin insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi dövlətin ali məqsədi, onları qorumaq isə qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının borcu olması təsbit edilmişdir. Ulu öndər Heydər Əliyevin 1998-ci il fevral ayının 22-də imzaladığı "İnsan hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi sahəsində tədbirlər haqqında" fərmanı sözügedən sahədə kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsinə təkan vermişdir. Bu fərmanla insan hüquqları sahəsində həyata keçirilən tədbirlərin istiqaməti və konsepsiyası səhih şəkildə müəyyənləşdirilmişdir. İnsan hüquqları sahəsində proqram rolunu oynayan bu sənədlə insan hüquqları məsələsi ümumdövlət səviyyəsinə qaldırılmışdır. 1998-ci il iyulun 18-də isə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı ilə "İnsan hüquqlarının müdafiəsinə dair Dövlət Proqramı" təsdiq olunmuşdur.

İnsan hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi məqsədilə həyata keçirilən hüquqi islahatların ən mühümü isə yaşamaq hüququnun təmin edilməsi istiqamətində həyata keçirilən tədbirlər olmuşdu. Ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 1993-cü ildə respublikamızda ölüm cəzasının icrasına moratorium qoyulmuşdur. 1998-ci il fevralın 10-da isə humanizm prinsiplərinə sadiqlik göstərilərək Azərbaycanda ölüm cəzası ləğv edilmişdir.

Azərbaycan həm də postsovet məkanında qətimkan tədbiri kimi həbsin seçilməsi səlahiyyətini məhkəməyə verən və bununla da "Habeas Corpus" prinsipini tətbiq edən ilk dövlətlərdən olmuşdur. Ölkəmiz 2001-ci il yanvarın 25-də Avropa Şurasına üzv qəbul edilmiş, Avropa İnsan hüquqları Konvensiyasına qoşulmuş və bununla da Avropa İnsan hüquqları Məhkəməsinin yurisdiksiyasını qəbul etmişdir. Avropa Şurasının sənədlərinə qoşulmaqla milli qanunvericiliyin təkmilləşməsi Avropa standartlarına cavab verən yeni qanunların qəbul edilməsi prosesini daha da sürətləndirmişdir.

Milli insan hüquqları standartlarının Avropa İnsan hüquqları Konvensiyasına uyğunlaşdırılması məqsədilə 2002-ci ilin dekabrında "Azərbaycan Respublikasında İnsan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsinin tənzimlənməsi haqqında" Konstitusiya Qanunu qəbul edilmişdir.

Ulu öndərin başladığı köklü islahatlar nəticəsində müasir Azərbaycan hüquq sisteminin inkişafı davamlı prosesə çevrilmişdir. Bu istiqamətdəki islahatlar ulu öndərdən sonra da onun layiqli davamçısı və siyasi varisi Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. Dövlət başçısı tərəfindən imzalanan fərman və sərəncamlar qısa dövr ərzində ölkəmizin dinamik yüksəlişini təmin etmiş və həyata keçirilən islahatlara yeni təkan vermişdir.

Prezident İlham Əliyev Azərbaycan rəhbərliyinə gəldiyi ilk günlərdən məhkəmə hakimiyyətinin müasir çağırışlara uyğun inkişafı, məhkəmələrə əlçatanlığın yaxşılaşdırılması və şəffaflığın artırılması, onun cəmiyyətdə nüfuzunun yüksəldilməsi istiqamətində tövsiyə və tapşırıqlar vermiş, bu yöndə mütərəqqi işlər görülmüşdür.

Dövlət başçısının rəhbərliyi ilə 2003-cü ildən məhkəmə-hüquq sistemində həyata keçirilən siyasət hüquqi dövlətin əsaslarını möhkəmləndirməyə yönəldilmişdir. Bu dövr ərzində beynəlxalq hüquqi aktların və normaların tələblərinin əsas götürüldüyü bir sıra qanunların və yeni hüquqi sənədlərin qəbul edilməsi, dünya praktikasına əsaslanaraq yeni qurumların yaradılması ölkəmizdə vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının təmin olunmasında mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bunları nəzərə alaraq demək olar ki, Azərbaycanda son illərdə məhkəmə sistemi beynəlxalq standartlara uyğun təkmilləşdirilmişdir.

Zaman keçdikcə yeni regional məhkəmə, apellyasiya məhkəmələri və inzibati ədliyyə sistemi yaradılmış, hakimlərin sayı 2 dəfə artırılmış, məhkəmə infrastrukturunun müasirləşdirilməsi istiqamətində mühüm tədbirlər həyata keçirilmişdir. Eyni zamanda, məhkəmələrə əlçatanlığın yaxşılaşdırılması və vətəndaş məmnunluğunun təmin edilməsi məqsədilə məhkəmə fəaliyyəti elektronlaşdırılmış, insanların məhkəməyə müraciət etdiyi andan məhkəmə qərarının icrasına qədər bütün prosesi əhatə edən "Elektron məhkəmə" informasiya sistemi yaradılmışdır.

Prezident İlham Əliyev bu barədə demişdir: "Məhkəmə-hüquq sisteminin davamlı inkişafı daim dövlət siyasətimizin prioritetlərindən biri olmuşdur. Məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyinin möhkəmlənməsi, hüququn aliliyinin təmin edilməsi, məhkəməyə müraciət imkanlarının genişləndirilməsi, ədalət mühakiməsinin səmərəliliyinin və keyfiyyətinin artırılması, yüksək hüquqi biliklərə malik hakim korpusunun yaradılması, məhkəmə fəaliyyətinin yeni informasiya texnologiyalarının tətbiqi yolu ilə təkmilləşdirilməsi bu inkişaf prosesinin mühüm istiqamətləridir".

Hazırda qarşıda duran əsas vəzifələrdən biri ədalət mühakiməsi sistemini Müzəffər Ali Baş Komandan, cənab Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Vətən müharibəsində azad edilmiş torpaqlarımızda təmin etməkdir. Bu gün Ermənistanın işğalı nəticəsində dağıdılmış və minalanmış ərazilərimizdə intensiv şəkildə infrastrukturun yenidən qurulması və bərpa işləri həyata keçirilir. İnanırıq ki, tezliklə həmin bölgələrdə həyat tam bərpa olunacaq, soydaşlarımız öz doğma torpaqlarına, yurd-yuvalarına qayıdacaq, həmçinin yeni yaradılan məhkəmə, ədliyyə və hüquq-mühafizə orqanlarının fəaliyyəti bütövlüklə təmin olunacaqdır. Fikrimcə, işğal altında olan torpaqlarımızın azadlığı uğrunda yorulmadan əmək sərf etmiş və düşmən üzərində qələbə qazanacağımıza ürəkdən inanmış ulu öndərimizin ruhu o zaman daha çox şad olacaqdır.