Bu gün ölkədə həyata keçirilən genişmiqyaslı islahatlar iqtisadiyyatın bütün sahələrini əhatə edir, biznes mühitinin əlverişliliyi təmin olunur. Azərbaycandakı bu islahatlar beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən də izlənilir və yüksək dəyərləndirilir.

Bu mənada Dünya İqtisadi Forumu tərəfindən müəyyənləşdirilən Qlobal Rəqabətlilik İndeksinin hesabatı diqqətəlayiqdir. Qlobal rəqabətlilik indeksi-qlobal tədqiqat və onu müşayiət edən dünya ölkələrinin iqtisadi rəqabətlilik göstəricisi üzrə reytinqidir. Bu indeks iqtisadi inkişafı müxtəlif səviyyələrdə olan dünya ölkələrinin rəqabətə davamlılığını xarakterizə edən 113 dəyişəndən ibarətdir. Dəyişənlərin üçdə ikisi tədqiq olunan ölkələrdə biznes mühitinə təsir edən əsas amilləri öyrənmək məqsədilə şirkət rəhbərləri arasında sorğu keçirməklə, üçdə biri isə istifadəyə açıq olan ümumi mənbələrdən götürülür. Bütün dəyişənlər milli rəqabətə davamlılığı müəyyən edən 12 sınaq göstəricidə birləşdirilir.

Hər bir ölkənin rəqabət qabiliyyətinin məcmu göstəricisi sayılan Qlobal Rəqabətlilik İndeksi Dünya İqtisadi Forumu tərəfindən 2004-cü ildən etibarən hər il hesablanır.

Ümumiyyətlə, hər bir ölkənin öz strateji hədəfləri var, ancaq dövlət üçün ən vacib məsələ iqtisadiyyatın gücləndirilməsidir. Burada təbii ki, hər bir vətəndaşın rifahı məsələsi də əsasdır. Belə bir strategiya təkcə hökumətin həyat səviyyəsini yüksəltmək səylərini əhatə etmir, eyni zamanda sosial və iqtisadi inkişafın idarə olunması üçün əlavə tələblər də müəyyənləşdirir. Bəzi dövlətlər innovativ texnologiyalar vasitəsilə inkişaf yolunu seçir və bu strategiya sayəsində baş verən “iqtisadi möcüzə” ölkələrin maliyyə vəziyyətini yaxşılaşdırır. Beləliklə, innovasiyanın stimullaşdırılması qlobal rəqabət qabiliyyətinə də təsir edir. Lakin belə bir iqtisadi model heç də bütün dövlətlər üçün məqbul deyildir. Hələ də effektiv və innovativ inkişaf strategiyasını qura bilməyən ölkələr də var. Rəqabət qabiliyyətinin inkişafında sahibkarlıq hərəkətverici qüvvədir.

Dünya İqtisadi Forumu (WEF) 1971-ci ildə yaradılıb. Təşkilat hər il Davosda dövlət başçılarının görüşünü təşkil edir. Liderlərdən əlavə, iş adamları və mətbuat nümayəndələri də bu görüşdə iştirak edir. 45 ildən artıqdır ki, forumda iqtisadiyyatla yanaşı, digər kəskin qlobal problemlər: ətraf mühitin qorunması, səhiyyə ilə bağlı məsələlər də müzakirə olunur. WEF-in bütün dünyada minə yaxın şirkət və təşkilatı var. Dünya İqtisadi Forumunun fəaliyyəti yalnız müzakirələrlə bitmir, forum həm də siyasət və iqtisadiyyatın sahələrini öyrənməklə məşğuldur. Qlobal rəqabət haqqında ilk illik hesabat 1979-cu ildə təqdim edilib və dünyanın yüzdən çox ölkəsi iki meyara görə qiymətləndirilib: potensial böyümə indeksi və rəqabət qabiliyyəti. 2004-cü ildən etibarən ölkənin vətəndaşlarının yüksək rifah səviyyəsini təmin etmək qabiliyyəti də qiymətləndirilir.

Qlobal rəqabətqabiliyyətlilik indeksini hesablamazdan əvvəl mütəxəssislər ictimaiyyətə açıq olan statistik məlumatları və şirkət rəhbərlərinin qlobal sorğusunun nəticələrini təhlil edirlər. Təşkilatın verdiyi tərifə görə, milli rəqabət bir dövlətin və onun qurumlarının iqtisadiyyatın sabit artımına təsir etmək qabiliyyətidir. Bundan başqa, rəqabət qabiliyyəti ilə vətəndaşların rifahı arasında əlaqə də önəmli sayılır. Belə ki, birinci göstərici nə qədər yüksəkdirsə, ikinci də o qədər müsbətdir.

Qlobal Rəqabətlilik İndeksinin 2018-ci ilin hesabatına görə ABŞ iqtisadiyyatı digər ölkələrə nisbətən “ideal vəziyyət”ə daha yaxındır. WEF həmçinin dünyanın 140 ölkəsinin iqtisadiyyatı arasında ABŞ-ın üstünlüyünün üç aspektini müəyyənləşdirib. Bu, bazarın ölçüsü, innovasiya ekosistemi (sahibkarlıq mədəniyyəti, açıqlığı və rahatlığı daxil olmaqla) və sabitlikdir. 2018-ci ilin nəticələrinə əsasən Rusiya Federasiyası ən rəqabətli ölkələrin siyahısında 43-cü yerdə qərarlaşmışdır. Regional səviyyədə dünyanın ən səmərəsiz iqtisadiyyatı cəmləşən 10 ölkəsinin səkkizi Afrika bölgəsində yerləşir.

Dünya İqtisadi Forumunun təsisçisi və icraçı direktoru Klaus Schwab vəziyyəti təhlil edərək deyib: “Dünyanın müxtəlif bölgələrində, xüsusən də Avropada davamlı rəqabət qabiliyyətləri bu gün yaşadığımız qeyri-sabitliyin əsasını təşkil edir və bu da bizim üçün təhlükə yaradır. Gələcək rifah. Hökumətləri qətiyyətli davranmağa və rəqabətqabiliyyətliliyi artırmaq, davamlı inkişaf və sülh üçün uzunmüddətli tədbirlər görməyə çağırırıq”.

Dünya İqtisadi Forumu tərəfindən nəşr edilən “Qlobal Rəqabətlilik İndeksi 2019” hesabatında Azərbaycanın 141 ölkə arasında 58-ci yeri tutduğu göstərilir. Bu göstərici 12 indikator əsasında müəyyən edilib ki, bunlardan 8-i üzrə ölkəmiz MDB ölkələri arasında yüksək nəticələr əldə edib. Hesabatın nəticələri ilə bağlı Azərbaycan Respublikasının Əqli Mülkiyyət Agentliyinin şərhində deyilir ki, hesabatda yer alan istiqamətlərdən biri də əqli mülkiyyətin qorunması sahəsidir və ölkəmizin bu sahə üzrə göstəriciləri olduqca müsbət sayıla bilər. Belə ki, “İnstitutlar” indikatorunun “Əqli mülkiyyətin qorunması” sub-indeksi üzrə Azərbaycan 70,4 balla 30-cu yerdə qərarlaşıb. Bu indikator üzrə ölkəmiz MDB ölkələri arasında 1-ci yeri tutur və bir çox Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrini də geridə qoyub. Ölkəmiz Ermənistandan 35, Gürcüstandan isə 64 pillə irəlidə qərarlaşaraq, Cənubi Qafqaz ölkələri arasında şəksiz liderdir. Müqayisə üçün bildirək ki, burada Rusiya Federasiyası 90-cı, Ukrayna isə 118-ci yerdədir.

WEF nümayəndələri iddia edirlər ki, rəqabət qabiliyyətini müəyyən etmək üçün çoxsaylı və müxtəlif amillərə diqqət yetirilməlidir. Məsələn, ölkənin büdcəsinin uyğunsuz tənzimlənməsi və yüksək inflyasiyası iqtisadiyyata mənfi təsir göstərə bilər. Öz növbəsində, intellektual mülkiyyət hüquqlarının qorunması, mütərəqqi məhkəmə sistemi və məlumatlı siyasi qərarlar iqtisadiyyata müsbət təsir edən amillərdəndir. Maliyyə sisteminə isə yalnız institusional amillər təsir etmir. Burada işçi kadrların hazırlanması və davamlı təhsil, texnoloji inkişaf imkanları da əsasdır. Bütün amillər bu və ya digər şəkildə iqtisadi sistemə təsir edir.

Alimlər yeni hesablama metodologiyası üzərində işləsələr də, hələlik qlobal rəqabət qabiliyyəti indeksi qlobal mühitdə davamlı dəyişikliklərlə iqtisadiyyatın səviyyəsini izləmək üçün obyektiv və adekvat bir mexanizm olaraq qalır. Onun metodologiyasına əsasən dövlətlər iqtisadi inkişaf mərhələlərinə görə bölüşdürülür. Bu vəziyyətdə yalnız adambaşına düşən ÜDM nəzərə alınır. İstisnalar olduqda, məsələn, Rusiya üçün bu vəziyyətdə ikinci meyar, yəni ölkələrin inkişafının əsas amillərindən asılılıq dərəcəsi tətbiq olunur.

Hazırda dövlətlər 5 inkişaf mərhələsinə bölünüb. Birinci qrupa 37 ölkə daxildir. O ölkələrin iqtisadiyyatı amillərin inkişafı ilə əlaqədardır. İkinci qrup, amillərin inkişafından effektivə keçid mərhələsidir. Bu kateqoriyada 16 dövlət var: Azərbaycan, İran, Moldova, Monqolustan və s. Üçüncü qrup inkişafın ikinci mərhələsini əhatə edir. Burada 30 iqtisadiyyat mövcuddur: Ukrayna, Çin, Serbiya, Cənubi Afrika, Bolqarıstan və s. Dördüncü qrup da keçid mərhələsi hesab olunur, yəni effektivdən yeniliyə qədər. Bu kateqoriyada 24 iqtisadiyyat var: Rusiya, Braziliya, Qazaxıstan, Türkiyə, Uruqvay, Polşa, BƏƏ və s. Sonuncu qrup inkişafın üçüncü mərhələsidir. İnnovasiya iqtisadiyyatına 37 ölkə aiddir: əksər Avropa ölkələri, həmçinin ABŞ, Avstraliya, Yeni Zelandiya, Cənubi Koreya, Yaponiya və s.

2018-ci ildən Qlobal Rəqabətlilik İndeksi yeni metodologiya (“Qlobal Rəqabətlilik İndeksi 4,0”) əsasında hesablanır. Yeni metodologiyanın əsas məqsədi “Dördüncü sənaye inqilabı” konsepsiyasının İndeksə inteqrasiya edilməsidir. Belə ki, yeni indeks dördüncü sənaye inqilabını şərtləndirən əsas amillər kimi insan kapitalı, innovasiyalar, elastiklik və çeviklik elementlərinə daha yüksək prioritetlik verir. Yeni konsepsiya ənənəvi faktorlar (İKT, fiziki infrastruktur, makroiqtisadi sabitlik, mülkiyyət hüquqları, təhsil illərinin sayı) ilə yanaşı, yeni faktorları (sahibkarlıq mədəniyyəti, radikal dəyişikliklər yaradan ideyalar (disruptive), maraqlı tərəflərin əməkdaşlığı, kritik düşünmə qabiliyyəti, bacarıqlara əsaslanan motivasiya sistemi, sosial kapital) da əhatə edir. Əsas məqsəd ölkələri iqtisadi sıçrayışa nail olmaq üçün texnologiyalardan daha effektiv yararlanmağa çağırmaqdır. Eyni zamanda, rəqəmsallaşma üzrə bacarıqların formalaşmasına da investisiya qoyulmalıdır. Bir sözlə, rəqabət qabiliyyətinin gücləndirilməsi üçün heç bir sahə diqqətdən kənarda qalmamalıdır.

Dünya İqtisadi Forumu (WEF) rəqabət qabiliyyətini ölkənin yüksək gəlirləri saxlamaq, sosial-iqtisadi şəraitdə tarazlığı qorumaq və vətəndaşların həyatdan məmnunluğunu təmin etmək qabiliyyəti kimi dəyərləndirir. Bütün bu məsələlər Azərbaycan hökuməti üçün də prioritetdir. Bu mənada ölkəmizin dünyanın qlobal rəqabətqabiliyyətliliyi reytinqində daha da irəliləyəcəyinə şübhə yoxdur.

Zümrüd QURBANQIZI,

“Respublika”.